Paradoksalnie natomiast, rozwiązanie takie zwiększa bezrobocie. W Polsce od 1992 do 2002 roku liczba pracujących osób w wieku 55-64 lata spadła o blisko 360 tys. osób, w tym samym czasie liczba pracujących spadła o 1,4 miliona, a bezrobocie wzrosło z 14 do 20 proc. Analiza danych z krajów OECD pokazuje, że im niższy jest wskaźnik zatrudnienia osób starszych tym niższy jest też wskaźnik zatrudnienia osób młodych.
Przez wiele lat w państwach o rozwiniętej gospodarce - w tym także w Polsce - panowało przekonanie, że dobrym rozwiązaniem problemu bezrobocia jest „wycofanie nadwyżki podaży pracy z rynku pracy”, czyli po prostu wysyłanie ludzi na wcześniejsze emerytury i inne świadczenia przedemerytalne.
Takie rozwiązanie wydawało się intuicyjnie poprawne (starsi zwalniają miejsca pracy dla młodych) i było akceptowalne społecznie. Jak jednak pokazują analizy rynku pracy w krajach OECD mniejsze zatrudnienie osób w wieku 55-64 nie jest związane z większym zatrudnieniem w grupie najmłodszej (15-24), a wręcz przeciwnie. W USA pracuje 55,7 proc. młodzieży i 59,5 proc. seniorów, w Unii Europejskiej 40,5 proc. i 40,6 proc., a w Polsce 20 proc. i 27,9 proc. Analiza polskiego rynku pracy pokazuje wyraźnie, że u nas także praktyka dezaktywizacji zawodowej osób w wieku przedemerytalnym przyniosła odwrotne do zamierzonych efektów. Zdaniem ministerstwa gospodarki poimo tego, że w ciągu ostatnich 10 lat liczba osób pracujących w wieku 55-64 lata spadła o prawie 360 tysięcy, liczba pracującej młodzieży spadła o 489 tysięcy, a stopa bezrobocia w tej grupie wiekowej wzrosła z nieco poniżej 30 proc. do 44,9 proc. Gdy przyjrzymy się bardziej szczegółowo danym za ten okres widać bardzo wyraźnie korelację między wskaźnikiem
bierności zawodowej osób w wieku 55-64, a wskaźnikiem zatrudnienia osób najmłodszych - im więcej osób starszych jest nieaktywnych zawodowo, tym trudniej młodym znaleźć pracę!
Dlaczego wysyłanie na wcześniejsze emerytury zwiększa bezrobocie?
Działają tu dwa mechanizmy: po pierwsze, w nowoczesnej, szybko zmieniającej się gospodarcze młodzi nie zajmują miejsc pracy osób starszych, lecz nowopowstające (w nowych, wzrastających sektorach). Duża część miejsc pracy zwalnianych przez starszych pracowników po prostu zanika. Z tego punktu widzenia dla zmniejszania bezrobocia w grupie najmłodszej kluczowe jest tworzenie nowych miejsc pracy, a nie zwalnianie tych zajętych przez starszych po drugie, wcześniejsze emerytury i świadczenia przedemerytalne generują koszty, które muszą zostać sfinansowane z podatków lub składek (bo coraz mniej pracujących musi sfinansować świadczenia większej grupy emerytów). Powoduje to wzrost obciążenia kosztów pracy, które są jedną z głównych barier dla tworzenia nowych miejsc pracy. W Polsce udział tych pozapłacowych kosztów pracy w kosztach ogółem jest, w porównaniu z innymi krajami OECD szczególnie wysoki (w 2002 r. podatek dochodowy oraz składki na ubezpieczenie społeczne płacone przez pracownika i pracodawcę
wyniosły 43 proc. kosztów pracy przy przeciętnym wynagrodzeniu. Wśród krajów OECD tylko osiem miało wyższy udział pozapłacowych kosztów pracy w kosztach ogółem). W ten sposób starsi przechodzą na wcześniejsze emerytury, a młodzi nie mogą znaleźć pracy.
Wysokie koszty pracy wpływają negatywnie na wzrost gospodarczy. Szczególnie mocno odczuwają to osoby młodsze. Wynika to z faktu, że rynek pracy osób młodych znacznie szybciej i mocniej reaguje na poprawę lub pogorszenie sytuacji gospodarczej. Pracodawcy, w momencie pogorszenia koniunktury gospodarczej, w pierwszej kolejności ograniczają przyjęcia do pracy. Uderza to najmocniej w młodzież. Jednak kiedy koniunktura zaczyna się poprawiać, młodsze osoby także szybciej to odczuwają.
Trzeba też pamiętać, że wzrastające koszty pracy wynikające z trendów demograficznych (coraz mniejsza jest grupa pracujących, a co raz większa osób w wieku emerytalnym) są jedną z najważniejszych przyczyn problemów wielu gospodarek – np. niemieckiej. Jednocześnie zmiany na rynku pracy (coraz więcej ludzi pracuje w usługach, a coraz mniej w przemyśle) i postęp medycyny powodują, że możliwa jest dłuższa praca.
W efekcie zgodnym trendem we wszystkich rozwiniętych gospodarkach jest podnoszenie wieku emerytalnego, a nie umożliwianie osobom w wieku przedemerytalnym wychodzenie z rynku pracy. Dlatego Unia Europejska za cel postawiła sobie wzrost wskaźnika zatrudnienie, także w grupie osób w wieku przedemerytalnym.
| Wskaźnik zatrudnienia (proc.) | Ogółem | Kobiety | Osoby w wieku 55-64 lata |
|---|---|---|---|
| Cel UE | 70 | 60 | 50 |
| UE - obecnie | 64,2 | 55,5 | 39,8 |
| Polska - obecnie | 51,7 | 46,7 | 27,9 |
Źródło: Eurostat
Co należy robić w takiej sytuacji?
Obecnie na świecie dominuje pogląd, że problemu wysokiego bezrobocia nie można rozwiązać poprzez płacenie ludziom za wyjście z rynku pracy. Dlatego coraz większy nacisk kładzie się na dostosowanie umiejętności, kwalifikacji i postaw osób w wieku przedemerytalnym do warunków, jakie panują na rynku pracy. Równocześnie promuje się różnego rodzaju elastyczne formy zatrudnienia, co pomaga dostosować liczbę zatrudnianych osób do aktualnych warunków.
Dobrym przykładem jest tutaj realizowany w Wielkiej Brytanii program wydłużania aktywności zawodowej. Obejmuje on takie działania jak:
- pomoc w powrocie do zatrudnienia dla osób powyżej 50 roku życia („New Deal 50 Plus”), poprzez doradztwo osobiste, szkolenia, staże zawodowe, dotacje do miejsc pracy,
- dostęp do szerokiego zakresu specjalistycznych programów zatrudnienia (osoby niezdolne do pracy i osoby powyżej 50 roku życia),
- aktywna rehabilitacja zawodowa,
- zwiększona zachęta finansowa do powrotu do pracy poprzez wypłacanie przez okres 52 tygodni specjalnego dodatku do wynagrodzenia,
- zwiększanie wiedzy pracodawców na temat korzyści wynikających z zatrudniania starszych pracowników,
- od października 2003 zastąpienie minimalnej emerytury (przyznawanej od 60 roku życia) specjalnym „dodatkiem emerytalnym” przyznawanym po ukończeniu minimalnego wieku emerytalnego (od 2020 r. – 65 lat),
- wyrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn na poziomie 65 lat pomiędzy 2010 i 2020 r.,
- istotne zwiększenie wysokości emerytury w przypadku przedłużenia aktywności zawodowej powyżej minimum, alternatywnie – możliwość otrzymania wypłaty jednorazowej,
-stopniowe przechodzenie z zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy do zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy pod koniec okresu aktywności zawodowej jako alternatywa gwałtownego przejścia od aktywności do emerytury,
- możliwość kontynuowania pracy przy pobieraniu emerytury z systemu pracowniczego (do tej pory nie było to możliwe),
- zwiększenie wieku dostępu do emerytur z systemów pracowniczych do 55 lat (obecnie 50 lat).
W ramach Programu Uporządkowania i Ograniczenia Wydatków Publicznych w Ministerstwie Gospodarki i Polityki Społecznej przygotowany został Program 50+ (jego realizacja miałaby rozpocząć się w tym roku), który przewiduje różnego rodzaju pomoc dla osób powyżej 50 roku życia, które utraciły pracę. Zakłada on między innymi adresowane do tej grupy doradztwo zawodowe, szkolenia i pośrednictwo pracy. W jego ramach przewidywane są również zachęty finansowe dla osób, które podejmą pracę na własny rachunek. Program został objęty debatą publiczną. W zespole eksperckim poświęconym problematyce aktywizacji zawodowej osób starszych spotkał się z dobrym przyjęciem. Sugerowali oni m.in. wprowadzenie takich rozwiązań jak dodatki za zawieszenie pobierania świadczenia lub zasiłku przedemerytalnego, czy dotacja dla pracodawców do nowoutworzonych miejsc pracy dla osób w wieku powyżej 50 roku życia. Równocześnie Program Uporządkowania... zakłada odchodzenie od świadczeń przedemerytalnych (przestałyby być przyznawane od początku
2007 roku). Tego typu działania połączone z podwyższaniem wieku emerytalnego (szczególnie w przypadku kobiet) umożliwią obniżenie pozapłacowych kosztów pracy, przyspieszą wzrost gospodarczy, ułatwią tworzenie nowych miejsc pracy i w efekcie przyniosą zmniejszenie bezrobocia, szczególnie wśród najmłodszych.