Czym jest bank centralny i jakie funkcje spełnia w danym kraju?

Bank centralny, dla przykładu Narodowy Bank Polski (NBP), jest instytucją państwową, która nie obsługuje klientów indywidualnych. Ma za to wyłączne prawo prowadzenia i kształtowania w odpowiedni sposób przy użyciu swoich organów polityki pieniężnej dla pieniądza papierowego i bezgotówkowego. Głównym zadaniem, jakiego podejmuje się bank centralny, jest określanie rozmiarów emisji banknotów i monet oraz wpływanie na wielkość akcji kredytowych banków handlowych.

Wokół tej instytucji jest budowany cały system bankowy, w którym działają poszczególne banki komercyjne czy spółdzielcze oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, tak zwane SKOK-i. NBP odgrywa rolę zwierzchnika nad finansami kraju oraz ma monopol na kreację pieniądza centralnego – złotówek. Jakie są funkcje banku centralnego? 

Istnieją trzy główne funkcje sprawowane przez banki centralne działające w gospodarkach rynkowych w różnych krajach. Zalicza się do nich:

• funkcja banku emisyjnego,
• funkcja banku banków,
• funkcja centralnego banku państwowego.

Jako bank emisyjny bank centralny emituje pieniądz fiducjarny, do czego ma wyłączne prawo (monopol). Zajmuje się przy tym określeniem wielkości emisji pieniądza i decyduje, kiedy wprowadzić wyemitowane środki do obrotu. Chroni płynność pieniądza oraz reguluje ilość pieniędzy dostępnych do użycia. Tym samym organizuje obieg środków.

Dlaczego jest określany jako bank banków? Ponieważ jego zadaniem jest organizowanie rozliczeń pieniężnych w kraju i prowadzenie bieżących rozrachunków między bankami komercyjnymi. Na bieżąco NBP uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym. Przy realizacji takiej funkcji zajmuje się gromadzeniem rezerw obowiązkowych oraz dobrowolnych depozytów banków komercyjnych (inaczej handlowych). 

Bank centralny prowadzi obsługę dla budżetu państwa. Zajmuje się prowadzeniem rachunków dla:

• rządu,
• centralnych instytucji państwowych,
• państwowych funduszy celowych,
• państwowych jednostek budżetowych.

Realizuje zlecenia płatnicze i zarządza polskimi rezerwami złota. 

Nie należy zapominać o tym, że banki centralne pełnią w stosunku do innych banków funkcję regulacyjną. Ich celem jest zapewnienie bezpieczeństwa dla całego sektora i klientów m.in. w zakresie depozytów, jakie są zgromadzone w bankach. 

Ponadto działa na rzecz stabilności krajowego systemu finansowego. Kształtuje warunki, które są niezbędne do dalszego rozwoju bankowości. Monitoruje działalność innych instytucji bankowych, wprowadza rekomendacje i ocenia zagrożenia, które mogłyby zburzyć stabilność sektora. Tworzy sieć bezpieczeństwa finansowego. 

Bank centralny dysponuje określonymi instrumentami kreowania polityki pieniężnej. To ogół narzędzi, dzięki którym może on realizować cele tej polityki i wpływać na skalę kreacji pieniądza na rynku. Narzędzia polityki pieniężnej banków centralnych dzielą się na instrumenty sterowania bezpośredniego i pośredniego. Te pierwsze, tj. dotyczące kontroli administracyjnej, to m.in. limitowanie kredytów czy kontrola wysokości głównych stóp procentowych. Do grona instrumentów sterowania pośredniego, czyli rynkowych, zalicza się:

• operacje otwartego rynku,
• operacje depozytowo-kredytowe,
• rezerwę obowiązkową.

Biorąc pod uwagę pozycję, jaką bank centralny przyjmuje wobec instytucji komercyjnych, mamy do czynienia ze środkami oddziaływania administracyjnego i rynkowego. Są to instrumenty kontroli ilościowej i jakościowej czy środki o zasięgu ogólnym oraz działające selektywnie. Instrumenty ilościowe pozwalają na zmianę wielkości obiegu pieniężnego czy na zachowanie płynności systemu. Bank centralny posługuje się przy tym systemem rezerw obowiązkowych, stopami procentowymi czy operacjami otwartego rynku oraz pułapami kredytowymi. Instrumenty jakościowe to narzędzia wpływające na oprocentowanie, poziom stopy procentowej i strukturę oprocentowania. 

Podstawą prawną funkcjonowania w Polsce banku centralnego jest ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o Narodowym Banku Polskim. W przepisach ustawodawca wskazał, że do głównych jego zadań kraju zalicza się utrzymywanie cen na stabilnym poziomie, czyli wpływanie na rozmiar inflacji, oraz wspieranie rządu w prowadzeniu szeroko rozumianej polityki gospodarczej.

Już w pierwszym artykule wskazanej ustawy określono, że Narodowy Bank Polski, nazywany w skrócie NBP, jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej. Ma osobowość prawną i prawo używania pieczęci z godłem państwowym. Prowadzi działalność na obszarze Polski, a jego siedzibą jest Warszawa. 

NBP rozpoczął działalność po II wojnie światowej, w 1945 roku. Wcześniej jego rolę odgrywał Bank Polski Spółka Akcyjna. Początkowo działał jako bank państwowy, będąc pod bezpośrednim nadzorem ze strony ministra skarbu.