Wdrażanie funduszy strukturalnych w Polsce związane jest ściśle z realizacją polityki spójności w krajach Unii Europejskiej, która w latach 2000-2006 realizowana jest w ramach trzech celów:
- Cel 1: wspieranie rozwoju i dostosowania strukturalnego regionów opóźnionych w rozwoju,
- Cel 2: wspieranie gospodarczej i społecznej konwersji obszarów stojących w obliczu problemów strukturalnych,
- Cel 3: wspieranie dostosowania i modernizacji polityk i systemów kształcenia i zatrudnienia.
Poprzez realizację tych celów Wspólnota Europejska przyczynia się do harmonijnego i zrównoważonego rozwoju działalności gospodarczej, rozwoju zatrudnienia i zasobów ludzkich, ochrony i poprawy stanu środowiska oraz zniesienia nierówności i wspierania równości kobiet i mężczyzn.
Instrumentami unijnej polityki spójności są:
- fundusze strukturalne: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERFF) , Europejski Fundusz Społeczny (EFS), Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) oraz Instrument Finansowy Orientacji Rybołówstwa (IFOR),
- Fundusz Spójności.
Fundusze strukturalne są ponadto źródłem finansowania inicjatyw wspólnotowych: INTERREG, EQUAL, LEADER+, URBAN.
Polityka spójności Unii Europejskiej realizowana jest poprzez wieloletnie okresy budżetowania (w ostatnich latach: 1994-1999, 2000-2006 oraz przyszły okres programowania: 2007-2013). W bieżącym okresie programowania 2000-2006 suma zobowiązań Wspólnoty Europejskiej na realizację w/w celów w ramach funduszy strukturalnych wynosi 195,01 mld euro oraz w ramach Funduszu Spójności 18 mld euro.
W okresie budżetowym 2000-2006 około 70% całości środków funduszy strukturalnych kierowana jest na realizację Celu 1, tzn. do regionów, których zamożność, liczona za pomocą wskaźnika poziomu produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca jest mniejsza niż 75% przeciętnej wartości tego wskaźnika w całej UE. Polska w całości spełnia kryteria zakwalifikowania do Celu 1. Oznacza to możliwość uzyskania wspólnotowego wsparcia na szeroko rozumiany rozwój społeczno-gospodarczy z zasobów wszystkich czterech funduszy strukturalnych. Ponadto Polska otrzymuje wsparcie z Funduszu Spójności. _ Łącznie Polska ma zagwarantowane ze strony Unii Europejskiej ok. 8,3 mld euro w ramach funduszy strukturalnych oraz ok. 3,7 mld euro z Funduszu Spójności. _
Przystępując do Unii Europejskiej w maju 2004 r., w sferze polityki spójności Polska dostosowała się do ram czasowych okresu programowania 2000-2006. Z tego względu wszystkie dokumenty programowe obejmują lata 2004-2006.
Najważniejszym z dokumentów programowych jest Narodowy Plan Rozwoju (NPR), będący dokumentem strategicznym na poziomie krajowym, w którym określone są zidentyfikowane problemy w rozwoju kraju, cele, do jakich dąży państwo członkowskie oraz sposoby finansowania tych celów. Głównym celem polskiego Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004-2006 jest rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej. Cel strategiczny oraz cele szczegółowe NPR realizowane będą za pomocą programów współfinansowanych z instrumentów strukturalnych Unii Europejskiej.
Pięć głównych osi rozwojowych Narodowego Planu Rozwoju to:
- wspieranie konkurencyjności przedsiębiorstw,
- rozwój zasobów ludzkich i zatrudnienia,
- tworzenie warunków do zwiększania poziomu inwestycji, promowanie zrównoważonego rozwoju i spójności przestrzennej (realizowana poprzez Sektorowy Program Operacyjny Transport oraz Fundusz Spójności),
- przekształcenia strukturalne w rolnictwie i rybołówstwie, rozwój obszar wiejskich,
- wzmocnienie potencjału rozwojowego regionów i przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów. * Oś pierwsza,* wspieranie konkurencyjności przedsiębiorstw, realizowana jest poprzez Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. Za najważniejsze zagadnienia uznano publiczne wsparcie dla przedsiębiorstw (zarówno produkcyjnych, jak i usługowych) oraz ich otoczenia. _ Środki zostaną skoncentrowane na wspomaganiu rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie tworzenia i wdrożenia innowacji produktowej i technologicznej. _W wyniku realizacji zaplanowanych działań przedsiębiorstwa objęte wsparciem uzyskają możliwość: zwiększenia poziomu inwestycji, poprawy produktywności, zwiększenia eksportu i kooperacji międzynarodowej, zwiększenia zatrudnienia, osiągnięcia standardów UE w zakresie ochrony środowiska, pełniejszego wykorzystania szans na jednolitym rynku europejskim oraz adaptacji do działania w warunkach gospodarki opartej na wiedzy.
Pomoc w ramach osi rozwoju będzie dostępna także dla dużych przedsiębiorstw i ukierunkowana na wspomaganie procesów rozwojowych i restrukturyzacyjnych.
Wsparciem zostanie objęte otoczenie biznesu – instytucje wspierające działalność przedsiębiorstw, w tym współpracujące z przedsiębiorstwami instytucje sfery naukowo-badawczej oraz system dostępu do informacji i usług publicznych on-line. Szczególne znaczenie dla powodzenia procesów wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki będą miały w ramach osi wydatki przeznaczone bezpośrednio na sektor naukowo-badawczy oraz wspomaganie rozwoju dostępu do technologii społeczeństwa informacyjnego.
* Oś druga,* rozwój zasobów ludzkich i zatrudnienia, realizowana jest poprzez Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich oraz inicjatywę wspólnotową EQUAL. Realizacja tego celu NPR wymaga koncentracji uwagi polityki społeczno-gospodarczej na rynku pracy oraz systemie edukacji i kształcenia ustawicznego stanowiących podstawę kompleksowego rozwoju zasobów ludzkich. Działania w tym zakresie powinny doprowadzić do zwiększenia konkurencyjności zasobów ludzkich, a tym samym zwiększenia szans na znalezienie zatrudnienia na europejskim rynku pracy.
Wykorzystanie szans wynikających z członkostwa w UE wymaga m. in. wyraźnej poprawy jakości funkcjonowania systemu rynku pracy i edukacji oraz zwiększenia środków finansowych przeznaczonych dla objętych pomocą osób w zakresie: zwiększenia poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych przez młodzież i dorosłych, podwyższania efektywności i jakości działania systemu edukacji i kształcenia ustawicznego, podwyższania skuteczności funkcjonowania instytucji i instrumentów rynku pracy, wspomagania tworzenia nowych przedsiębiorstw i adaptacji kadr istniejących do funkcjonowania na jednolitym rynku europejskim, w tym w szczególności tych, które wykazują największy potencjał rozwojowy także w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy.
Jednocześnie konieczne jest zwiększenie ilości i skuteczności działań z zakresu aktywnej polityki rynku pracy oraz polityki integracji zawodowej i społecznej. W ramach osi rozwój zasobów ludzkich i zatrudnienia będą realizowane działania, które wynikają bezpośrednio z polityki społecznej i edukacyjnej Rządu oraz polityki UE i koncentrują się na następujących priorytetach: poprawie możliwości bycia zatrudnionym i utrzymania zatrudnienia poprzez rozwój jakości zasobów ludzkich, rozwoju przedsiębiorczości, poprawie zdolności adaptacyjnych przedsiębiorstw i ich pracowników do warunków zmieniającego się rynku, wzmocnieniu polityki równości szans.
Oś trzecia, tworzenie warunków do zwiększania poziomu inwestycji, promowanie zrównoważonego rozwoju i spójności przestrzennej, realizowana jest poprzez Sektorowy Program Operacyjny Transport oraz projekty w ramach Funduszu Spójności. Realizacja tego celu NPR wymaga w ciągu kilku najbliższych lat wyraźnego zwiększenia nakładów na modernizację i rozbudowę sieci infrastruktury komunikacyjnej przy koncentracji środków na ograniczonej liczbie projektów gwarantujących najlepsze efekty mnożnikowe dla rozwoju całej gospodarki. _ Wsparcie będzie ukierunkowane przede wszystkim na programy i projekty inwestycyjne integrujące Polskę z europejskim systemem transportowym i informatycznym, zapewniające najlepszą jakość usług i wspierających bezpośrednio atrakcyjność inwestycyjną Polski i poszczególnych regionów. _ Szczególne znaczenie ma przy tym realizacja projektów wspieranych rozwój i podwyższenie pozycji konkurencyjnej polskich aglomeracji w systemie miast europejskich.
Rozbudowa i modernizacja sieci transportowej obejmować będzie:
- kontynuację rozpoczętych w okresie przedakcesyjnym inwestycji w modernizację oraz rozbudowę sieci drogowej oraz kolejowej w paneuropejskich korytarzach transportowych i pozostałej sieci TINA,
- inwestycje na drogach i liniach kolejowych o krajowym znaczeniu, zapewniających poprawę jakości obsługi ruchu pomiędzy dużymi aglomeracjami miejskimi oraz zapobiegającym peryferyzacji obszarów położonych na wschodzie Polski,
- infrastrukturę portów lotniczych, w celu sprostania standardom ruchu międzykontynentalnego w głównych portach (Warszawa, Gdańsk, Kraków i Katowice),
- infrastrukturę portów morskich w celu poprawy ich dostępności od strony lądu i morza oraz utworzeniu przeładunkowych terminali kontenerowych i promowych, a także centrów logistycznych w ich pobliżu.
Inwestycje w zakresie ochrony środowiska koncentrować się będą na wsparciu: modernizacji i budowy oczyszczalni ścieków oraz sieci wodociągowo-kanalizacyjnych w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców; budowie i rozbudowie kompleksowych systemów zaopatrywania w wodę i uzdatniania wody do picia oraz modernizacji i rozbudowy infrastruktury przeciwpowodziowej w szczególności w ramach wieloletniego programu krajowego Odra 2006 oraz rozwiązań w zakresie tworzenia zintegrowanego systemu gospodarki odpadami.
* Oś czwarta,* przekształcenia strukturalne w rolnictwie i rybołówstwie i rozwój obszar wiejskich, realizowana jest poprzez dwa programy: Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich oraz Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwo i przetwórstwo ryb. W dążeniu do realizacji strategicznego celu NPR podjęte zostaną wysiłki modernizacyjne i restrukturyzacyjne polskiego rolnictwa i rybactwa oraz zapewniona zostanie możliwość rozwoju obszarów wiejskich i zależnych od rybołówstwa. _ Wsparcie w ramach osi w powiązaniu z instrumentami stosowanymi w ramach Wspólnej Polityki Rolnej powinno zapewnić wyrównywanie warunków konkurencji produktów polskiego rolnictwa w UE i podniesienie standardów cywilizacyjnych mieszkańców wsi. _ Działania będą koncentrować się w kilku podstawowych obszarach:
- podniesienie konkurencyjności i dochodowości gospodarstw rolnych (obok rozwiązań z zakresu Wspólnej Polityki Rolnej),
- modernizacja i rozbudowa sektora żywnościowego, przetwórstwa ryb oraz marketingu wytwarzanych produktów,
- dostosowanie nakładu połowowego do zasobów morskich, modernizacji pozostałej floty rybackiej w celu poprawy jej efektywności i bezpieczeństwa pracy rybaków, umożliwieniu przekwalifikowania rybaków i ich rodzin,
- dywersyfikacja źródeł dochodu ludności rolniczej,
- zapewnienie rozwoju obszarów wiejskich oraz obszarów zależnych od rybactwa dla podniesienia standardu cywilizacyjnego ich mieszkańców i zwiększenie możliwości inwestowania na tych obszarach w pozarolnicze i pozarybackie sfery gospodarki,
* Oś piąta,* wzmocnienie potencjału rozwojowego regionów i przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów, realizowana jest poprzez Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR), a także inicjatywę wspólnotową INTERREG. Działania przyczynią się do wsparcia jednego z celów cząstkowych Narodowego Planu Rozwoju, jakim jest wspomaganie udziału w procesach rozwojowych i modernizacyjnych wszystkich sektorów i grup społecznych w Polsce. Zgodnie z tym celem w ramach omawianej osi NPR prowadzone będą działania mające na celu z jednej strony wsparcie budowy siły konkurencyjnej poszczególnych regionów w dostosowaniu do ich wewnętrznego potencjału oraz własnej strategii rozwojowej, a z drugiej przeciwdziałanie marginalizacji społecznej i gospodarczej obszarów poddawanych procesom restrukturyzacji. Zagrożone takimi procesami są znaczące obszary Polski wschodniej i północnej, w tym w szczególności obszary wiejskie, obszary popegierowskie, powojskowe, obszary przemysłów upadających oraz zdegradowane
dzielnice miast.
Działania prowadzone w ramach polityki regionalnej państwa obejmą zarówno bezpośrednie wsparcie programów rozwojowych opracowywanych przez samorządy wojewódzkie, jak i koordynację przestrzenną polityk sektorowych w celu osiągnięcia efektu synergii i ułatwienia realizacji zakładanych celów rozwojowych. Środki finansowe będą skoncentrowane na:
- rozbudowie i modernizacji infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności regionów, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów metropolitarnych będących głównymi węzłami rozwoju polskiej przestrzeni w kontekście europejskim i globalnym,
- restrukturyzacji bazy ekonomicznej regionów i tworzeniu warunków jej dywersyfikacji,
- rozwoju zasobów ludzkich,
- wsparciu obszarów wymagających aktywizacji i zagrożonych marginalizacją,
- rozwoju międzynarodowej współpracy regionów.
Dodatkowym programem, wspierającym proces wdrażania i promocji funduszy strukturalnych w Polsce, jest Program Operacyjny Pomoc Techniczna.
Szacuje się, że m.in. dzięki realizacji Narodowego Planu Rozwoju pod koniec 2006 r.:
- średnioroczne tempo wzrostu PKB wyniesie 6%,
- nie zwiększy się relacja poziomów PKB na 1 mieszkańca między województwem najuboższym a najbogatszym*,
- wskaźnik zatrudnienia ludności (w wieku 15-64 lata) podniesie się z 52,7% do 55%*,
- stopa bezrobocia wyniesie 15%,
- nakłady na działalność badawczą i rozwojową ogółem wzrosną z 0,65% do 1,5% PKB*,
- wybudowanych lub zmodernizowanych zostanie ok. 540 km autostrad, ok. 190 km dróg ekspresowych i 1000 km linii kolejowych.
Doświadczenia dotychczasowych krajów członkowskich Unii Europejskiej objętych polityką spójności wskazują, że dzięki pomocy strukturalnej zmniejszają się różnice w poziomie rozwoju pomiędzy najbiedniejszymi krajami a średnią rozwoju dla całej Wspólnoty.
Możliwość uzyskania i wykorzystania wspólnotowej pomocy z funduszy strukturalnych uzależniona była (tak w przypadku Polski, jak innych krajów członkowskich) od spełnienia trzech warunków:
- przygotowania planów ich wykorzystania w powiązaniu ze środkami krajowymi we wszystkich praktycznie obszarach życia społeczno-gospodarczego kraju do 2006 r.,
- zapewnienia wieloletniego współfinansowania krajowego dla programów finansowanych z funduszy strukturalnych,
- zbudowania i uruchomienia systemu programowania, zarządzania, monitorowania, oceny i kontroli (zarówno w skali kraju, jak i regionów) przepływu środków finansowych z funduszy strukturalnych.
Od sprawności systemu programowania i wdrażania zależy zdolność do absorpcji funduszy strukturalnych, zarówno w wymiarze strukturalnym (klarowność celów polityki strukturalnej, jakość układu instytucjonalnego dla prowadzenia polityki strukturalnej, skuteczność instrumentów tej polityki, efektywność przedsięwzięć), jak i administracyjnym (wiedzy i umiejętności kadr, przejrzystości procedur, dostępności środków krajowych na współfinansowanie, skuteczności kontroli i monitoringu).
Polski system wdrażania charakteryzuje się dużą liczbą zaangażowanych instytucji (zarządzających, pośredniczących, wdrażających) oraz wysokim stopniem scentralizowania, który wynika przede wszystkim z pionierskiego charakteru przedsięwzięcia (np. konieczności budowy niemal od podstaw struktur administracyjnych oraz braku odpowiednio przygotowanych kadr)_ . __ Większość środków z funduszy strukturalnych wdrażana jest poprzez szczebel centralny (5 programów operacyjnych). _
Jedynym programem wdrażanym w zdecentralizowany sposób jest Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (szósty program operacyjny). Czynnikiem powodującym dodatkowe skomplikowanie systemu wdrażania jest wymagany przez Komisję Europejską rygorystyczny system zarządzania funduszami strukturalnymi.
W nowym okresie programowania (lata 2007-2013) ilość programów operacyjnych określają Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (dokument przygotowywany przez każdy z krajów członkowskich UE i konsultowany z Komisją Europejską określający krajowe priorytety, na które będą przeznaczane środki unijne i krajowe w latach 2007-2013.)
Wydatkowanie pieniędzy z UE na szczeblu wojewódzkim opisywać ma 16 regionalnych programów operacyjnych - załączników do NSRO - opracowanych przez marszałków województw we współpracy z rządem. Poprzez szczebel centralny ma być wdrażanych 6 programów operacyjnych.
_ Całkowita wielkość środków wspólnotowych dla Polski w latach 2007-2013 to około 91 mld euro . _
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego proponuje, aby ok. 59 mld Euro . przyznanych Polsce z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności UE na lata 2007-2013 finansowało duże inwestycje infrastrukturalne. Środki te przeznaczone byłyby przede wszystkim na transport, energetykę, ochronę środowiska, turystykę, kulturę oraz inwestycje w infrastrukturę społeczną.
Około 25 proc. wsparcia unijnego na lata 2007-2013 resort planuje
przeznaczyć na realizację mniejszych inwestycji przedsiębiorstw, zwłaszcza na cele badawcze, naukowe i działalność innowacyjną firm i otoczenia biznesu.
Ok. 15 proc. środków z UE w nowej perspektywie finansowej przeznaczone byłoby na tzw. "inwestycje miękkie" w rozwój zasobów ludzkich, tj. szkolenia, edukację czy sponsorowane zatrudnienie.
Resort proponuje, aby finansowanie NSRO :
· w 1/3 pochodziło ze środków Funduszu Spójności UE,
· w 52 proc. z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR),
· zaś w 15 proc. z Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS).