Poprzednio realizowany Wieloletni Program Inwestycji Kolejowych (do 2015 r.) nie został dostosowany do możliwości PKP Polskich Linii Kolejowych (PKP PLK), dlatego zakres ujętych w nim zadań inwestycyjnych okazał się niemożliwy do wykonania w zaplanowanych terminach, uważa Najwyższa Izba Kontroli (NIK). W celu uniknięcia błędów przy wykonaniu obecnego Krajowego Programu Kolejowego do 2023 r., Izba zaleca m.in. szczególną staranność w przygotowaniu projektów dużych (powyżej 1 mld zł), wprowadzenie systemu zaliczkowego dla kontrahentów i większą stabilność dokumentów programowych, czyli niedokonywanie częstych zmian w programie w trakcie jego realizacji.
W poprzednim Wieloletnim Programie Inwestycji Kolejowych, do końca 2015 r. nie zakończono niemal połowy ze 153 ujętych projektów i nie wykorzystano ponad 11,3 mld zł zaplanowanych w 2011 r. ze środków unijnych na infrastrukturę kolejową. Według NIK, miliardy złotych wydane w tym czasie na modernizację oraz budowę linii i stacji kolejowych poprawiły ich stan techniczny, jednak dla pasażerów niewiele się zmieniło - pociągi nadal nie rozwijają dużych prędkości na trasach.
"Największe trudności spółka PKP PLK miała z realizacją projektów dużych, o wartości powyżej 1 mld zł każdy. Z 12 takich projektów zawartych w Programie spółka zdołała zrealizować do końca 2015 r. jedynie połowę. Sześć niezrealizowanych projektów zostało poddanych procesowi fazowania i przeniesienia części zakresu do realizacji w ramach unijnej perspektywy finansowania 2014-2020 oraz zostały ujęte w Krajowym Programie Kolejowym (KPK). W ramach KPK przewidziano realizację 20 dużych projektów o wartości powyżej 1 mld zł każdy. W ocenie NIK, wymaga to szczególnie starannego przygotowania tych inwestycji dla zapewnienia ich terminowej realizacji" - czytamy we wnioskach z raportu.
Ponadto wskazano, że istniejący system finansowania inwestycji kolejowych w ramach Programu ma istotny wpływ na sytuację finansową i majątkową PKP. Rośnie wartość majątku PKP PLK S.A., ale towarzyszy temu zwiększający się poziom zadłużenia. Łączna skumulowana strata na koniec 2015 r. wyniosła ponad 6,1 mld zł. W celu zmniejszenia kosztów finansowych związanych z realizacja infrastruktury kolejowej, w ocenie NIK minister właściwy ds. transportu, powinien rozważyć wprowadzenie systemu zaliczkowego z udziałem środków budżetu państwa, który zapewni płynność finansową zarządcy infrastruktury kolejowej, w tym poprawi terminowość regulowania przez niego zobowiązań wobec kontrahentów.
Kolejny wniosek NIK to stwierdzenie, że usprawniając system finansowania inwestycji kolejowych, należałoby również zapewnić większą stabilność dokumentów programowych. Częste ich zmiany nie sprzyjały bowiem efektywnej realizacji Wieloletniego Programu Inwestycji Kolejowych.
Wśród najważniejszych ustaleń kontroli poprzedniego programu czytamy m.in., że poziom realizacji założonych w Programie wskaźników i mierników (według stanu na 31 grudnia 2015 r.) był bardzo zróżnicowany: od 35% (uzyskana długość występowania maksymalnej prędkości 200 km/h) do 90% (zrealizowana długość torów szlakowych i głównych zasadniczych). Wykonano m.in. 83% zaplanowanej liczby obiektów inżynieryjnych oraz uzyskano zwiększenie prędkości pociągów o co najmniej 30 km/h na ponad połowie zaplanowanej długości torów. 90% planu przekroczyła jedynie liczba wykonanych skrzyżowań i długość torów szlakowych z dopuszczalnym naciskiem osi 221 kN.
Do końca 2015 r. w ramach Wieloletniego Programu Inwestycji Kolejowych nie zrealizowano zaplanowanych: 490 km linii kolejowych, 625 km torów szlakowych i głównych zasadniczych, 586 km pozostałych torów, 635 obiektów inżynieryjnych, 74 skrzyżowań, 185 krawędzi peronowych. Ponadto na długości 649 km nie uzyskano możliwości osiągania maksymalnej prędkości 160 km/h, na długości 330 km nie uzyskano możliwości osiągania maksymalnej prędkości 200 km/h.
Jak podkreślono, możliwość pozyskania przez PKP PLK środków finansowych nie stanowiła bariery w realizacji inwestycji. W Programie zaplanowano zróżnicowane źródła finansowania kolejowych inwestycji infrastrukturalnych, obejmujące zarówno środki bezzwrotne (dotacje z funduszy Unii Europejskiej, dotacje budżetowe, środki z Funduszu Kolejowego), jak i pozyskane na rynku kapitałowym. Ograniczeniem możliwości zrealizowania Programu był przede wszystkim niedostateczny stopień przygotowania do realizacji objętych nim inwestycji.
Niepełne wykonanie inwestycji objętych Programem doprowadziło do obniżenia w listopadzie 2013 r. kwot zaplanowanych na ich realizację ze środków POIiŚ o 5,4 mld zł (z 26,7 mld zł do 21,3 mld zł). Do końca 2015 r. nie wykorzystano części zaplanowanych środków POIiŚ (blisko 6 mld zł), z czego ok. 2,4 mld zł zostało wykorzystane na zwiększenie unijnego dofinansowania inwestycji miejskich, a kwota 3,5 mld zł możliwego do uzyskania dofinansowania, została utracona.
NIK zwraca uwagę, że w efekcie na realizację infrastruktury kolejowej z perspektywy finansowej 2007-2013 nie wykorzystano łącznie 11,3 mld zł zaplanowanych ze środków UE. Te pieniądze pozwoliłyby na zmodernizowanie ok. 1 650 km linii kolejowych wraz z infrastrukturą towarzyszącą.
