Urbanizacja – na czym polega i jakie są jej skutki?

Urbanizacja to jedno z najbardziej znanych zjawisk XX i początku XXI wieku, choć pojawiło się w starożytności wraz z powstawaniem pierwszych miast. Co to jest urbanizacja? Jest to proces, który wyraża się w rozwoju miast, powiększeniu obszarów miejskich, a także udziału ludności miejskiej w całości zaludnienia. Zajmuje się projektowaniem aglomeracji miejskich oraz układów metropolitarnych. Odpowiada za procesy przemian zachodzących wewnątrz.

Pojęcie urbanizacji jest jednak niejednorodne i złożone. Ma wymiar ekonomiczny, demograficzny, przestrzenny, społeczny, prawny, ekologiczny. Może być jednocześnie procesem i stanem. Może zachodzić poprzez tworzenie nowych miast, rozbudowę już istniejących czy przekształcenie wsi w miasta.

Wskaźnik urbanizacji pomaga ustalić, czy dana społeczność, miasto lub państwo jest mocno lub słabo zurbanizowane. Wynik uzyskuje się, dzieląc liczbę ludności mieszkającą w miastach przez ogólną liczbę ludności zamieszkującą dany obszar. Wynik mnoży się razy 100 proc. Na podstawie tego przeprowadza się klasyfikację poziomu urbanizacji: mały poziom urbanizacji – poniżej 40 proc., średni poziom urbanizacji – 40‐60 proc., duży poziom urbanizacji – powyżej 60 proc. W Polsce średni wskaźnik krajowy wynosi ok. 60 proc.

Jakie są przyczyny urbanizacji? Zjawisko to narodziło się na skutek napływu ludności wiejskiej do miast, przeludnienia wsi, migracji osób poszukujących zatrudnienia, lepszych warunków do życia i podstawowych dóbr konsumpcyjnych. Powodem może być również degradacja środowiska terenów wiejskich. Dynamiczny napływ ludzi do jednego punktu rodzi potrzebę przystosowania przestrzeni na wzór miejski.

Wraz ze wzrostem zaludnienia ma miejsce także rozwój przemysłu, usług, transportu i infrastruktury. Za urbanizacją idzie przestrzenny rozwój miast oraz zmiana stylu życia. Tworzą się duże rynki zbytu, następuje wzrost innowacyjności technicznej i technologicznej, powstają nowe zróżnicowane miejsca pracy i idący za tym rozwój przedsiębiorstw. Przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego niesie ze sobą wyższe zarobki i wzrost jakości życia.

W krajach i regionach słabo rozwiniętych gospodarczo ludność przybywająca z przeludnionych obszarów wiejskich trafia jednak do dzielnic nędzy, ulokowanych najczęściej na obrzeżach. Za przyrostem ludności miejskiej nie nadąża rozwój infrastruktury, a miasta nie są w stanie zapewnić wszystkim nowym mieszkańcom pracy czy mieszkań. Jest to zjawisko nazywane urbanizacją pozorną.

Wyróżnić można 4 najistotniejsze fazy urbanizacji. Urbanizacja wstępna oznacza powolne zwiększanie liczby ludności. Superurbanizacja polega na intensywnym napływie ludności wiejskiej do miast. Kolejnym etapem jest dezurbanizacja, czyli przenoszenie się ludności miejskiej na obrzeża i przedmieścia wiejskie. Powstawanie tzw. suburbiów sprawia, że tereny miast naturalnie się powiększają, wchłaniając przejęte przedmieścia. Czwarta faza zwana reurbanizacją polega na rewitalizacji i przebudowie wyludnionego centrum, zachęcając do ponownego jego zasiedlenia.

Proces urbanizacyjny jest złożony i odbywa się równocześnie na kilku płaszczyznach lub w wielu wymiarach. Wyróżnić można podstawowe 4 rodzaje: urbanizację społeczną, demograficzną, ekonomiczną i przestrzenną.

Przejawia się upowszechnianiem miejskiego stylu życia. Zjawisko to nazywane jest urbanizmem i jest przedmiotem badań socjologów, którzy analizują przemiany zachowań ludności w miastach, segregacje społeczno-przestrzenne, formy spędzania czasu, nawyki mieszkańców itp.

Na tej płaszczyźnie ukazane są zmiany liczby ludności miejskiej. Urbanizacja demograficzna opisuje przyrost rzeczywisty ludności w miastach, zwiększanie przyrostu naturalnego, powstawanie nowych ośrodków miejskich czy rozszerzanie granic administracyjnych miast (co widoczne jest również w polskich miastach).

Dotyczy zmian w sektorze zatrudnienia w mieście. Pokazuje zmiany źródeł utrzymania ludności, powstawania nowych zawodów, wzrostu zróżnicowania zawodowego oraz wzrostu zróżnicowania statusu materialnego mieszkańców. Głównym miernikiem urbanizacji ekonomicznej jest struktura zatrudnienia.

Zwana też przestrzenno-architektoniczną czy terytorialną. Opisuje wzrost obszarów miejskich poprzez tworzenie nowych miast oraz nabywanie cech miejskich przez inne jednostki osiedleńcze. Jest związana ze wzrostem powierzchni miast poprzez wchłanianie stref podmiejskich. Może mieć związek ze zmianami użytkowania terenu.

Jakie są pozytywne i negatywne skutki urbanizacji? Można podzielić je na ekonomiczne, społeczne i ekologiczne.

Ekonomiczny wymiar urbanizacji wiąże się on ze zmianami w strukturze zawodowej i zatrudnienia mieszkańców. Pozytywne skutki na tym polu to większe zróżnicowanie zawodowe ludności, większe zasoby siły roboczej umożliwiające rozwój i wzrost gospodarczy, podniesienie jakości i efektywności gospodarowania. Do negatywnych zaliczyć trzeba rosnące koszty utrzymania, duża konkurencja na rynku pracy czy pogłębianie się różnic płacowych.

Społeczny wymiar urbanizacji wyraża się w upowszechnianiu typowo miejskiego stylu życia, czyli postaw, przyzwyczajeń, zachowań charakterystycznych dla społeczności wielkomiejskich. Wraz z urbanizacją mieszkańcy mogą zauważyć wzrost standardu życia, łatwiejszy dostęp do edukacji i wzrost wykształcenia. Łatwiejszy dostęp do opieki zdrowotnej oraz innych zróżnicowanych usług.

Negatywne skutki urbanizacji o zabarwieniu społecznym to natomiast szybkie tempo życia, wzrost przestępczości, korupcji, alkoholizmu czy narkomanii, pojawiające się zjawisko bezdomności. Występujące konflikty na tle różnic rasowych czy etnicznych oraz tworzące się rozbieżności między mieszkańcami bogatymi i biednymi. Gęsta i ciasna zabudowa, którą można doświadczyć także w Polsce, również nie sprzyja mieszkańcom.

Urbanizacja wymusiła wiele zmian ekologicznych oraz środowiskowych. Aglomeracje i przestrzenie miejskie obejmują zorganizowane obszary zadbanej zieleni, jednak nie ulega wątpliwości, że na tym polu widocznych jest więcej negatywnych skutków.

Należy do nich zaliczyć: spadek różnorodności biologicznej, wzrost poziomu zanieczyszczeń powietrza, wód, gleb, zwiększenie poziomu emisji gazów cieplarnianych. Powstawanie tzw. miejskiej wyspy ciepła, odmiennego mikroklimatu. Większe zaśmiecenie i łatwiejsze rozprzestrzenianie się patogenów. Przykładem nieekologicznej urbanizacji może być urbanizacja terenów zalewowych, która przyczynia się do degradacji naturalnych obszarów, a ponadto stanowi dla mieszkańców zagrożenie powodzią.

Choć urbanizacja istniała już wraz z powstawaniem miast starożytnych, istotną rolę zaczęła odgrywać dopiero pod koniec XIX i w XX wieku. Wszystkie prognozy wskazują, że proces ten będzie nadal dynamiczny również w kolejnych latach naszego stulecia.