Tędy wyciekają nam pieniądze. NIK mówi, gdzie jest luka w systemie podatkowym

W opublikowanym w czwartek raporcie NIK oceniła, że luka we wpływach budżetowych z tytułu podatku od dochodów osób prawnych liczona jest w dziesiątkach miliardów złotych i stanowi istotny problem gospodarczy.

Jak podała NIK, ostatnie szacunki Ministerstwa Finansów z grudnia 2021 r. dotyczyły lat 2014–2017 i określały poziom luki na 18,2–49,8 mld zł. "W MF nie szacowano wartości i struktury luki CIT z uwzględnieniem działalności podatników w wymiarze krajowym oraz zagranicznym. Nie badano również struktury i czynników determinujących lukę CIT właściwą dla podatników pozostających we właściwości niewyspecjalizowanych urzędów skarbowych (nUS)" - zwraca uwagę NIK, która swoją kontrolą objęła Ministerstwo Finansów, pięć izb administracji skarbowej i 10 urzędów skarbowych. Kontrole zostały przeprowadzone w latach 2021-2023.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Według NIK nadzór Krajowej Administracji Skarbowej nad prawidłowością rozliczeń płatników CIT obsługiwanych przez niewyspecjalizowane urzędy skarbowe "nie był w pełni prawidłowy".

"Naczelnicy tych urzędów nie egzekwowali rzetelnie podstawowych obowiązków od podatników CIT oraz zbyt rzadko ich kontrolowali pomimo wysokiego ryzyka wystąpienia nieprawidłowości" - ocenia izba. I wskazuje, że zdecydowaną większość podatników CIT oraz grupę o wysokim ryzyku nieprzestrzegania prawa podatkowego stanowią mniejsze podmioty.

NIK zauważa też brak konsekwencji w uchylaniu NIP podatnikom, z którymi nie było w ogóle kontaktu lub co do których dysponowano informacjami o ich fałszywych lub fikcyjnych danych adresowych. "Zaniechania w tym zakresie miały negatywny wpływ na wiarygodność danych w Krajowym Rejestrze Sądowym oraz na bezpieczeństwo obrotu gospodarczego" - tłumaczy Najwyższa Izba Kontroli.

Według raportu NIK liczba brakujących zgłoszeń NIP-8 w skali kraju wynosiła 58,3 tys., z czego w województwie mazowieckim 33,3 tys. "Niezgłoszenie danych jest wykroczeniem skarbowym" - przypomina Izba.

We wszystkich urzędach NIK stwierdziła zaniechania bądź niekonsekwentne działania w egzekwowaniu rocznych zeznań podatkowych. Na koniec czerwca 2023 r. liczba niezłożonych zeznań za lata 2017-2022 w skali kraju wynosiła aż 1,25 mln, najwięcej w województwie mazowieckim (447,5 tys.).

Z ustaleń NIK wynika, że w Ministerstwie Finansów nie obejmowano także nadzorem wykorzystywania przez niewyspecjalizowane Urzędy Skarbowe stwierdzonych nieprawidłowości w VAT, które miały bezpośredni wpływ na prawidłowość rozliczeń w CIT w toku przeprowadzonych wobec podatników CIT czynności sprawdzających i kontroli podatkowych. Ta nieprawidłowość wystąpiła w 40 proc. skontrolowanych urzędów.

W ocenie NIK urzędy skarbowe nie były przygotowane kadrowo i organizacyjnie do skutecznego i prawidłowego rozliczania CIT, mimo że podatnicy CIT pozostający we właściwości naczelników niewyspecjalizowanych urzędów stanowili w 2022 r. 96 proc. wszystkich podatników CIT, odpowiadali za 8 proc. deklarowanych przychodów, 19 proc. dochodu, 36 proc. strat podatkowych i 13 proc. podatku należnego.

Jak poinformowała NIK, w polskim systemie organów administracji skarbowej podatek dochodowy od osób prawnych rozlicza 379 urzędów skarbowych niewyspecjalizowanych (nUS) i 21 urzędów wyspecjalizowanych, w tym jeden obejmujący swoją właściwością cały kraj w określonych sprawach.

Wyspecjalizowane urzędy skarbowe obsługują niektóre kategorie podatników (jest ich ok. 40 tys.) o istotnym znaczeniu gospodarczym lub społecznym, m.in. osiągających przychody ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług o równowartości w walucie polskiej powyżej 3 mln euro (tj. 14,1 mln zł).

"Działalność tych urzędów była przedmiotem kontroli prowadzonych przez NIK w ostatnich latach, w tym w szczególności w zakresie agresywnej optymalizacji podatkowej (Agresywna optymalizacja podatkowa w zakresie CIT)" - przypomina Izba. I zaznacza, że pozostali podatnicy CIT (których jest prawie milion) są obsługiwani przez naczelników urzędów skarbowych właściwych miejscowo, czyli tzw. niewyspecjalizowanych urzędów skarbowych.

NIK zwraca też uwagę, że od 2021 roku do połowy 2023 roku nastąpił znaczący wzrost liczby podatników CIT - z 851 tys. do ponad miliona. W największym stopniu zwiększyła się liczba spółek prawa handlowego (o 30 proc.). Kwota łącznych wpływów z CIT wzrosła z 52,6 mld zł w 2020 r. do 85,2 mld zł w 2022 r. (tj. o 62 proc.), a w I półroczu 2023 r. wyniosła 52 mld zł. "Wzrostowi liczby podatników towarzyszył wzrost wpływów w niewyspecjalizowanych urzędach skarbowych – z 5,9 mld zł w 2020 r. do 11,3 mld zł w 2022 r., a w I półroczu 2023 r. osiągnęły poziom 6,3 mld zł" - wylicza izba.

Kontrola NIK wykazała "istotne bariery" organizacyjno-kadrowe, które utrudniały skuteczny nadzór naczelników nUS nad prawidłowością rozliczeń podatników CIT. W trakcie kontroli ustalono także, że 43 nUS obsługujące prawie 19 tys. spółek prawa handlowego nie przeprowadziły przez 2,5 roku żadnej kontroli w CIT, a kolejne 57 urzędów obsługujących 26 tys. spółek przeprowadziło w tym okresie tylko po jednej kontroli.

Mając na uwadze fakt, że 96 proc. wszystkich podatników CIT było zarejestrowanych w nUS, a z danych pozyskanych z kontrolowanych izb administracji skarbowej wynika, że w niewyspecjalizowanych US prowadzone są średnio dwie kontrole podatkowe CIT na 1 tys. podatników, zdaniem NIK konieczne jest zwiększenie aktywności kontrolnej nUS w obszarze CIT.

Zdaniem NIK przygotowania nUS do rozliczania CIT nie poprawiła decyzja Szefa Krajowej Administracji Skarbowej z 2022 r. "Polecił on wtedy reorganizację jednostek KAS, czego następstwem było przeniesienie 25 proc. pracowników kontroli podatkowej z urzędów skarbowych do urzędów celno-skarbowych" - przypomina NIK.

NIK przedstawiła też wnioski pokontrolne skierowane do Ministra Finansów: m.in. o podjęcie działań legislacyjnych zmieniających ustawę o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników przez wprowadzenie możliwości uchylania z urzędu NIP, jeżeli podatnik nie istnieje lub mimo podjętych udokumentowanych prób nie ma możliwości skontaktowania się z nim albo jego pełnomocnikiem, lub podane dane identyfikacyjne okażą się niezgodne z prawdą, lub gdy podatnik albo jego pełnomocnik nie stawia się na wezwania organu podatkowego. NIK wskazała też konieczność oszacowania luki CIT.

Do Szefa KAS NIK wnioskuje natomiast m.in. o podjęcie działań zmierzających do zapewnienia kadr adekwatnych do potrzeb i ryzyk podatkowych wiążących się z działalnością podatników CIT pozostających we właściwości naczelników nUS.